Güneş Sistemi

Güneş sistemi şuan itibariyle Güneş, sekiz gezegen, beş isimlendirilmiş cüce gezegen, sayısız uydu ve milyonlarca asteroit bulunduruyor. Güneş sistemimiz, iki ana kolu ve iki küçük kolu olan çubuklu bir sarmal galaksi olan Samanyolu'nda yer almaktadır. Güneşimiz, Yay ve Perseus kolları arasında, Orion Kolu veya Orion Çıkıntısı olarak adlandırılan Samanyolu'nun küçük bir kısmi kolundadır. Güneş sistemimiz, galaksinin merkezinin etrafında saatte yaklaşık 515,000 mil (828,000 kilometre) hızla döner. Galaktik merkez etrafında bir tur atmak yaklaşık 230 milyon yıl sürer.

Önceki bloglarımızda Güneş’i derinlemesine ele almıştık. Peki nedir bu sekiz gezegen?

İlk gezegenimiz Merkür. Merkür, kaya gezegenlerinden biridir. Adını, ticaret ve iletişim tanrısı ve tanrıların habercisi olan antik Roma tanrısı Mercurius'tan (Mercury) almıştır. Bu küçük gezegen, Dünya’ya kıyasla kendi etrafında daha yavaş döner, Dünya’nın bir günü Merkür’de 59 güne eşittir. Fakat buna rağmen bir yıl Merkür’de yaklaşık 88 Dünya gününe eşittir. Uydusu veya atmosferi bulunmamaktadır. Kendisi Güneş’e en yakın gezegen olmasına rağmen en sıcak gezegen statüsünü Venüs’e kaptırmıştır. Yüzey sıcaklığı; gündüzleri yaklaşık olarak 430 derece iken geceleri -180 derecelere kadar düşmektedir. Yüzeyinde, sayısız meteor çarpmasından kaynaklı çok fazla krater bulunmaktadır. En büyük krateri olan Caloris Planitia, 1.550 km çapındadır ve gezegenin çapının (4.880 km) üçte biri kadardır.

Merkür’ü takiben sırada Venüs bulunuyor. Bu gezegen adını Eski Roma tanrıçası Venüs (Eski Yunan Mitolojisi'nde Afrodit)'ten almıştır. Venüs'ün astronomik sembolü ise kadınlık sembolü ile aynıdır. Önceden de bahsetmiştik; Venüs, Güneş’e en yakın gezegen olmamasına rağmen en sıcak gezegendir. Bunun sebebi yoğun sera gazları içeren bir atmosferinin olmasıdır. Bu atmosfer, yoğun olarak karbon monoksit ve sülfürik asite sahip bulutlardan oluşur. Bu gazlar, Güneş’ten gelen sıcaklığı hapseder. Böylece Venüs’ün sıcaklığını yükseltir. Eğer küresel ısınma kontrol altına alınmazsa, gezegenimizde de buna benzer bir atmosfer ile karşılaşabiliriz. Venüs çok aktif bir gezegendir. Venüs’ün yüzeyinde dağlar ve volkanlar bulunur. Venüs’ün boyutları Dünya’ya çok yakındır. Venüs’ü diğer gezegenlerden ayıran önemli bir özelliği, kendi etrafında Dünya ve diğer birçok gezegenin tersi yönünde dönmesidir. Venüs’ün kendi etrafında dönmesini tamamlaması Dünya günü olarak yaklaşık 243 gün sürer.

Dünya, evimiz. Dünyamız katı bir kabuk, aktif volkanlar, dağlar, vadiler, kanyonlar, ovalar ve daha birçok yer şeklini içeren bir yüzeye sahiptir. Dünya, okyanus gezegeni olmasından dolayı özeldir. Yüzeyinin yaklaşık %70’ini okyanuslar ve denizler oluşturur. Radyometrik tarihleme ve diğer kanıtlara göre 4,55 milyar yıldan fazla bir süre önce oluşmuştur. Dünya'nın yer çekimi, uzaydaki diğer nesnelerle, özellikle Güneş'le ve tek doğal uydusu Ay'la etkileşime girer. Dünya'nın Güneş'in etrafındaki yörüngesi, 365,256 güneş günü, yani bir yıldız yılı sürer. Bu süre içerisinde Dünya, kendi ekseni etrafında 366,265 kez döner. Atmosferimiz çoğunlukla nitrojenden oluşur ve nefes alabilmemiz için bolca oksijen içerir. Ayrıca atmosferimiz bizi meteoritlerden korur, atmosferimize giren meteorlar parçalanarak yer yüzüne ulaşırlar.

İkince ev çalışmalarının ana konusu Mars. Roma mitolojisindeki savaş tanrısı Mars'a ithafen adlandırılmıştır. Mars, Dünya’nın yarısı kadar olan soğuk bir çöl gezegenidir. Toprağında bulunan demir oksitten dolayı kırmızı gözükür ve bu sebeple “Kızıl Gezegen” olarak da adlandırılır. Dünya gibi Mars’ın mevsimleri, kutupları, volkanları, kanyonları ve hava olayları vardır. Atmosferi çok incedir. Karbon dioksit, nitrojen ve argondan meydana gelir. Mars’ın yüzeyinde eski çağlarda gerçekleşmiş sel baskınlarının izleri vardır fakat şimdilerde Mars’ta su sadece seyrek bulutlarda ve buzlaşmış toprakta bulunmaktadır. Bazı Mars dağ eteklerinde tuzlu su kalıntıları bulunmuştur. Mars’ın kendi etrafında dönüşünü tamamlaması yaklaşık olarak bir Dünya gününe eşittir. Mars’ta bir gün 24,6 saat sürmektedir. Buna karşılık bir Mars yılı 687 Dünya gününe karşılık gelir. 2 adet uydusu bulunur (Phobos ve Deimos).

Jupiter, Güneş Sistemindeki en büyük gezegendir. Adını Roma mitolojisindeki tanrıların en büyüğü olan Jüpiter'den alır. Neredeyse yıldız olmaya yaklaşmış bir gaz devidir (69.911 km çap, 10,517 Dünya sığabilir) fakat bu büyüklük nükleer tepkime yaratmak için yeterli değildir. ‘’Kırmızı Leke’’ denilen noktasında yüzlerce yıldır devam eden fırtınalar ve hortumlar bulunur. Satürn de olduğu gibi Jupiter’de de halkalar bulunur fakat gözle görülemeyecek kadar solgundur. Jupiter’de bir gün yaklaşık olarak 10 saat sürmektedir, bir yılı yaklaşık 12 Dünya yılına tekabül eder. Gezegenin şuana kadar bilinen 95 uydusu mevcuttur. Bunlardan en popüler olan dört tanesi; Ganymede, Io, Europa, Callisto. Europa’ya bakmanızı tavsiye ederiz!

Belki evli belki de bir tık şaşalı Satürn. Satürn veya Eski Türkçedeki adıyla Sekentir ya da Sekendiz, Güneş'e en yakın altıncı gezegen ve Jüpiter'den sonra Güneş Sistemi'ndeki en büyük ikinci gezegendir. Ortalama yarıçapı Dünya'nın yaklaşık dokuz buçuk katı olan bir gaz devidir. Satürn'ün iç kısmının, derin bir metalik hidrojen tabakası, sıvı hidrojen ve sıvı helyumdan oluşan bir ara tabaka ve son olarak gazlı bir dış tabaka ile çevrili kayalık bir çekirdekten oluştuğu düşünülmektedir. Satürn, üst atmosferindeki amonyak kristalleri nedeniyle soluk sarı bir renk tonuna sahiptir. Galileo Galilei 1600’lerde teleskopu ile Satürn’ü gördüğünde neye baktığına emin olamadı. İlk başta üç tane gezegene veya kulakları olan bir gezegene baktığını düşündü. Fakat şimdi o kulakların Satürn’ün halkaları olduğunu biliyoruz. Halkası çoğunlukla buz olmak üzere kayalık ve tozdan oluşur. Gezegenin yörüngesinde en az 274 uydudan oluşan bir uydu sistemi olduğu bilinmektedir; bu sayıya halkalarındaki yüzlerce uyducuk dâhil değildir. Satürn'ün en büyük uydusu ve Güneş Sistemi'ndeki ikinci en büyük uydu olan Titan, Merkür gezegeninden daha büyüktür ve Güneş Sistemi'nde önemli bir atmosfere sahip olan tek uydudur.

Hava biraz soğudu mu? A bu teleskopla ilk gözlemlenen gezegen, Uranüs! Uranüs, 13 Mart 1781 tarihinde William Herschel tarafından keşfedildi. Başta William onu bir yıldız veya kuyruklu yıldız sandı. Johann Elert Bode'nin gözlemleriyle sonradan onun bir gezegen olduğu doğrulandı. Gezegenin büyük bir kısmı, astronominin "buz" ya da uçucu maddeler oluşturur. Bundan dolayı Uranüs buz devleri sınıfına girer. Gezegenin atmosferi karmaşık katmanlı bir bulut yapısına sahiptir ve tüm Güneş Sistemi gezegenleri arasında 49 K (-224 °C) ile en düşük minimum sıcaklığa sahiptir. Uranüs, Dünya’nın 14,5 katı kütleye ve 4 katı çapa sahiptir. Uranüs iki ana halka sistemine sahiptir ve toplamda 13 adet sönük halka içerir. Uranüs, 28 tane doğal uyduya sahiptir. En büyük iki uydusu, 1.578 km çapındaki Titania ve 1.522 km çapındaki Oberon, 1787’de William Herschel tarafından keşfedilmiştir. Uranüs, Güneş etrafındaki bir turunu 84 yılda tamamlar. Uranüs görsel dalga boyunda çoğunlukla mavi olmak üzere mavi-yeşil renkte görünür. Nedeni, Uranüs’e ulaşan Güneş ışığının metan gazı nedeniyle yakın kızılöte bölgede güçlü bir soğurmaya uğramasıdır.

Güneş Sistemimizdeki son gezegen Neptün. Neptün, basitçe “Uranüs’ün ötesindeki gezegen” veya “Le Verrier’in gezegeni” biçiminde anılıyordu. İsim konusunda ilk öneri “Janus” olarak Galle’den geldi. Daha sonra Challis de Oceanus ismini önerdi. Keşfini isimlendirme hakkının kendisinde olduğunu söyleyen Le Verrier Neptün ismini önerdi. Güneş’e olan uzaklığı, Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığından 30 kat daha fazladır. Neptün Uranüs’e çok benzer. Neptün de buz devleri sınıfındadır. Dünya boyutunda katı bir merkez üstünde yoğun su buharı, amonyak ve metan gazından oluşur. Atmosferi hidrojen, helyum ve metandan meydana gelir. Jüpiter ve Satürn’den sonra en büyük kütleli (17,147 tane Dünya) üçüncü gezegendir. Aynı Uranüs’te olduğu gibi Neptün’e de mavi rengini veren metandır. Neptün’ün 6 halkası vardır fakat bunları görmesi çok zordur. Neptün’de bir gün 16 saat sürer. Güneş etrafında bir turu ise 165 Dünya yılına eşittir. Neptün’ün 13 uydusu vardır. Gezegen, ilk kez ve sadece Voyager 2 uzay aracı tarafından, 1989 yılında ziyaret edildi.

Gelelim Güneş Sistemi’nin dışlanmış küçüğüne, Pluto. 1930’da keşfedilmesi ile birlikte o dönemlerde güneş sistemimizin bir parçası olarak kabul edilen Pluto, dokuzuncu gezegen olarak yerini almıştı. Bu gezegenin isminin 11 yaşındaki bir kız çocuğu tarafından belirlenmesi, duyan herkesi şaşırtmıştır. Plüton keşfedildiği yıl, ismi Venetia Burney tarafından Yunan tanrısı Pluto’ya ithafen verilmiştir. Pluto, Yunan mitolojisinde ölülerin kralı ve yer altı dünyasının tanrısı olan Hades’in Roma mitolojisindeki adıdır. Plüton, hepimizin bildiği üzere 2006 yılından beri gezegen statüsünden çıkarılıp, cüce gezegen olarak sınıflandırılıyor. 2006’da Uluslararası Astronomi Birliği’nin yayınladığı karara göre “Pluto gibi cüce gezegenler, Güneş'in yörüngesinde dönen ve neredeyse yuvarlak olan ancak yörüngelerini enkazdan temizleyememiş nesneler olarak tanımlandı.” Bu gezegen dağları, vadileri, ovaları, kraterleri ve buzulları bünyesinde barındıran kompleks bir yapıdır. Boyutu yaklaşık olarak 2.253 kilometre genişliğindedir ve bu küçük boyutuyla Kuzey Amerika kıtasının ancak yarısına tekabül eder. Kuiper Kuşağı'nda yer alır ve yörüngesinde bildiğimiz beş uydusu vardır, bilim insanları bu uydu sisteminin Plüton ile başka bir gök cisminin çarpışması ile oluşmuş olabileceğini düşünür. Plüton, yüzeyinde yaşam ihtimali barındıramayacak kadar soğuktur, bu sebeple üzerinde bulunan su kaya gibi serttir. Plüton hakkında bu kadar bilgi edindik ama bunu kim mümkün kıldı? Bu bilgilere nasıl ulaştık? 14 Temmuz 2015’te NASA’nın New Horizons isimli uzay aracı bu cüce gezegene yakın bir şekilde inceleme yapmayı başararak bir ilk oldu. Böylelikle şu anda öğrendiğimiz bilgileri onlar sayesinde edinmiş olduk.